Realizacja obowiązku przestrzegania praw pacjenta przez kierownika podmiotu leczniczego powinna być realizowana przede wszystkim poprzez szkolenie personelu medycznego w tym zakresie, ale i wykonywanie zadań ustawowych nałożonych na kierownika. W pewnych wyjątkowych sytuacjach przewidzianych przez prawo kierownik podmiotu leczniczego jest uprawniony do ograniczenia korzystania z praw pacjenta na terenie placówki medycznej. Nieprawidłowe postępowanie kierownika w zakresie przestrzegania praw pacjenta skutkuje możliwością poniesienia przez niego odpowiedzialności cywilnej, a wyjątkowo także karnej.

Status prawny kierownika podmiotu leczniczego

Obowiązkowym organem każdego podmiotu leczniczego niebędącego przedsiębiorcą jest kierownik. Określenie „kierownik” jest terminem ustawowym istniejącym w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (dalej w skrócie u.dz.l.). Zgodnie z art. 46 u.dz.l. odpowiedzialność za zarządzanie podmiotem leczniczym niebędącym przedsiębiorcą ponosi kierownik. Kierownikiem podmiotu leczniczego niebędącego przedsiębiorcą może być osoba, która:

1) posiada wykształcenie wyższe,

2) posiada wiedzę i doświadczenie dające rękojmię prawidłowego wykonywania obowiązków kierownika,

3) posiada co najmniej pięcioletni staż pracy na stanowisku kierowniczym albo ukończone studia podyplomowe na kierunku zarządzanie i co najmniej trzyletni staż pracy,

4) nie została prawomocnie skazana za przestępstwo popełnione umyślnie.

W przypadku podmiotów leczniczych niebędących przedsiębiorcami podmiot tworzący nawiązuje z kierownikiem stosunek pracy na podstawie powołania lub umowy o pracę albo zawiera z nim umowę cywilnoprawną. Status prawny kierownika podmiotu leczniczego i zakres jego odpowiedzialności reguluje wspomniana u.dz.l., a także inne powszechnie obowiązujące normy prawne. Kierownik zajmuje się bieżącym zarządzaniem podmiotem leczniczym, kieruje on podmiotem leczniczym i reprezentuje go na zewnątrz. Ponadto reprezentuje on podmiot leczniczy w stosunkach pracy i w stosunkach cywilnoprawnych. Z tytułu pełnionej funkcji na kierowniku podmiotu leczniczego ciąży szereg obowiązków ustawowych, w tym zapewnienia przestrzegania praw pacjenta.

Prawa pacjenta jako prawa człowieka

Prawa pacjenta to zespół uprawnień przysługujących człowiekowi z tytułu korzystania ze świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej w skrócie u.p.p.) za pacjenta uważać należy osobę zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. Pacjentem jest osoba zarówno pełnoletnia, jak i małoletnia korzystająca ze świadczeń zdrowotnych. Pacjentowi przysługują prawa w dostępie do informacji o prawach pacjenta, ochrona danych osobowych, a także możliwość dochodzenia odszkodowania w razie naruszeń praw pacjenta.

Zapewnienie dostępności informacji o prawach pacjenta

Obowiązkiem kierownika podmiotu leczniczego jest zapewnienie dostępności informacji o przysługujących pacjentom prawach pacjenta. Informacja ta może być w formie pisemnej wywieszona w miejscu ogólnie dostępnym dla pacjenta, np. na tablicy informacyjnej placówki. Ponadto taka informacja powinna się znaleźć na stronie internetowej podmiotu leczniczego. Zgodnie z art. 11 u.p.p. pacjent ma prawo do informacji o prawach pacjenta określonych w przedmiotowej ustawie oraz w przepisach odrębnych, uwzględniającej ograniczenia tych praw określone w tych przepisach. Natomiast podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych ma obowiązek ustawowy udostępnić tę informację w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym. Ponadto w przypadku pacjenta niemogącego się poruszać powyższą informację o prawach pacjenta należy udostępnić w sposób umożliwiający zapoznanie się z nią w pomieszczeniu, w którym pacjent przebywa. Na kierowniku spoczywa obowiązek zapewnienia dostępności informacji o prawach pacjenta. W szczególności realizuje go poprzez wywieszenie w placówce tekstu u.p.p. i wyciągu z innych ustaw dotyczących praw pacjenta. Pacjent ma ponadto prawo do informacji o rodzaju i zakresie świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych.

Stworzenie warunków do funkcjonowania depozytu

Kierownik podmiotu leczniczego ma obowiązek stworzyć warunki do funkcjonowania depozytu na terenie placówki medycznej oraz nadzorować jego działalność. Zgodnie z art. 39 u.p.p. pacjent przebywający w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych w rozumieniu przepisów u.dz.l. ma prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie. Koszty realizacji tego prawa ponosi ten podmiot, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Szczegółowe uregulowania w sprawie depozytu rzeczy pacjenta zawiera obecnie jeszcze rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 lipca 2009 r. w sprawie prowadzenia depozytu w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej. Rozporządzenie określa:

1) zakres spisu przedmiotów oddanych do depozytu,

2) sposób zabezpieczenia przedmiotów oddanych do depozytu,

3) sposób i warunki prowadzenia oraz przechowywania księgi depozytów.

Obowiązek zapewnienia dostępu do dokumentacji medycznej

Zgodnie z art. 23 ust. 1 u.p.p. pacjent ma prawo do dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych mu świadczeń zdrowotnych. Dokumentacja medyczna to dane i informacje medyczne odnoszące się do stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu w zakładzie opieki zdrowotnej świadczeń zdrowotnych. Dokumentacja medyczna jest źródłem informacji na temat samego pacjenta, zawiera szereg istotnych informacji związanych ze stanem zdrowia pacjenta oraz odzwierciedla formalny tryb postępowania z pacjentem, zastosowane procedury diagnostyczne i lecznicze. Na żądanie pacjenta podmiot leczniczy ma obowiązek udostępnić na miejscu wgląd do dokumentacji medycznej oraz wydawać odpisy, wyciągi czy jej kopie. Dokumentacja medyczna pacjenta powinna zawierać co najmniej:

1) oznaczenie pacjenta, pozwalające na ustalenie jego tożsamości:

a) nazwisko i imię (imiona),

b) datę urodzenia,

c) oznaczenie płci,

d) adres miejsca zamieszkania,

e) numer PESEL, jeżeli został nadany, a w przypadku osób, które nie mają nadanego numeru PESEL – rodzaj i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość,

f) w przypadku gdy pacjentem jest osoba małoletnia, całkowicie ubezwłasnowolniona lub niezdolna do świadomego wyrażenia zgody – nazwisko i imię (imiona) przedstawiciela ustawowego oraz adres jego miejsca zamieszkania,

2) oznaczenie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ze wskazaniem komórki organizacyjnej, w której udzielono świadczeń zdrowotnych,

3) opis stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych,

4) datę sporządzenia.

Braki w dokumentacji medycznej pacjenta stanowią naruszenie praw pacjenta przez

podmiot leczniczy i osobę go reprezentującą w zakresie dokumentacji medycznej.

Obowiązek zapewnienia właściwego przechowywania i archiwizacji dokumentacji medycznej

 

Obowiązek zapewnienia właściwego przechowywania i archiwizacji dokumentacji medycznej spoczywa na kierownikach poszczególnych komórek organizacyjnych podmiotu leczniczego w porozumieniu z kierownikiem podmiotu leczniczego. Dokumentacja medyczna pacjenta bieżąca i archiwalna powinna być przechowywana w sposób zapewniający jej poufność, zabezpieczenie przed dostępem osób nieupoważnionych oraz przed zniszczeniem lub zagubieniem. Sposób przechowywania dokumentacji powinien umożliwiać jej wykorzystanie bez zbędnej zwłoki, a więc powinna być katalogowana w sposób umożliwiający szybkie z niej korzystanie. Kartoteka pacjentów powinna być prowadzona w układzie alfabetycznym, terytorialnym lub chronologicznym według daty urodzenia pacjenta. Sposób i miejsce przechowywania bieżącej dokumentacji wewnętrznej określają kierownicy poszczególnych komórek organizacyjnych podmiotu leczniczego w porozumieniu z kierownikiem podmiotu leczniczego. Zakończoną dokumentację indywidualną wewnętrzną oraz zakończoną dokumentację zbiorczą wewnętrzną przechowuje archiwum podmiotu leczniczego lub podmiot, któremu powierzono prowadzenie archiwum.

 

Obowiązek ochrony danych osobowych pacjenta

Podmiot leczniczy jest obowiązany prowadzić dokumentację medyczną osób korzystających z jego świadczeń zdrowotnych na zasadach określonych w ustawie u.p.p. Ponadto jest obowiązany zapewnić ochronę danych osobowych pacjentów zawartych w tej dokumentacji. Za właściwe przechowywanie dokumentacji, tj. stworzenie warunków organizacyjnych i technicznych, odpowiedzialny jest kierownik podmiotu leczniczego. Ma on przede wszystkim obowiązek zapewnić poufność dokumentacji oraz zabezpieczyć przed dostępem osób nieupoważnionych, zagubieniem dokumentacji, a w razie potrzeby umożliwić jej wykorzystanie bez zbędnej zwłoki. Podmiot leczniczy może udostępniać dokumentację medyczną tylko ściśle określonym przez u.p.p. osobom i organom. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych udostępnia dokumentację medyczną także przedstawicielowi ustawowemu pacjenta bądź osobie upoważnionej przez pacjenta z zachowaniem przepisów o ochronie danych osobowych.

Obowiązek wyznaczenia administratora danych osobowych pacjentów

                                          

Na kierowniku podmiotu leczniczego spoczywa obowiązek wyznaczenia osoby odpowiedzialnej za administrowanie danymi osobowymi pacjentów. Na administratora danych ustawa nakłada szereg szczegółowych obowiązków, m.in. dołożenia należytej staranności w zakresie zapewnienia ochrony interesów osób, których dane dotyczą, a w szczególności administrator jest obowiązany zapewnić, aby dane te były:

– przetwarzane zgodnie z prawem,

– zbierane dla oznaczonych, zgodnych z prawem celów i niepoddawane dalszemu przetwarzaniu niezgodnemu z tymi celami,

– merytorycznie poprawne i adekwatne w stosunku do celów, w jakich są przetwarzane,

– przechowywane w postaci umożliwiającej identyfikację osób, których dotyczą, nie dłużej niż jest to niezbędne do osiągnięcia celu przetwarzania.

Jednym z obowiązków ustawowych administratora danych jest ponadto obowiązek zgłoszenia zbioru do rejestracji Generalnemu Inspektorowi Ochrony Danych Osobowych. Zgodnie z treścią art. 43 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (dalej w skrócie u.o.d.o.), z obowiązku rejestracji zbioru danych osobowych zwolnieni są administratorzy danych dotyczących osób korzystających z ich usług medycznych. Zwolnienie to obejmuje wyłącznie zbiory danych osób korzystających z usług medycznych świadczonych przez stowarzyszenie – administratora, co jednocześnie nie zwalnia z obowiązku stosowania pozostałych przepisów ustawy. Zasada ta dotyczy wszystkich podmiotów świadczących usługi medyczne. Aby zapewnić osobom, których dane poddawane są przetwarzaniu, możliwość kontroli procesu ich przetwarzania, a także wglądu do nich, ich usuwania lub poprawiania, ustawa nałożyła na administratorów danych obowiązek informacyjny. W przypadku zbierania danych osobowych od osoby, której one dotyczą, czyli bezpośrednio od pacjenta, administrator danych na podstawie art. 24 u.o.d.o. jest obowiązany poinformować tę osobę o:

– adresie swojej siedziby i pełnej nazwie,

– celu zbierania danych, a w szczególności o znanych mu w czasie udzielania informacji lub przewidywanych odbiorcach lub kategoriach odbiorców danych,

– prawie dostępu do treści swoich danych oraz ich poprawiania,

– dobrowolności albo obowiązku podania danych, a jeżeli taki obowiązek istnieje, o jego podstawie prawnej.

 

Obowiązek powiadomienia w razie pogorszenia stanu zdrowia pacjenta

Zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 1 u.dz.l., podmiot leczniczy wykonujący działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych jest zobowiązany w razie pogorszenia się stanu zdrowia pacjenta, powodującego zagrożenie życia lub w razie jego śmierci, niezwłocznie zawiadomić wskazaną przez pacjenta osobę lub instytucję lub przedstawiciela ustawowego. Z powyższego przepisu wynika, że na szpitalu ciąży szczególny obowiązek informacyjny wobec wskazanych przez pacjenta podmiotów w dwóch sytuacjach, tj.:

1) pogorszenia stanu zdrowia groźnego dla życia pacjenta,

2) śmierci pacjenta.

Każde z powyższych powiadomień powinno nastąpić niezwłocznie (bez zbędnej zwłoki) od momentu wystąpienia sytuacji stanowiącej jego przyczynę. Zgodnie z § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 10 kwietnia 2012 r. w sprawie sposobu postępowania podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych ze zwłokami pacjenta w przypadku śmierci pacjenta osoba wskazana w regulaminie organizacyjnym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić lekarza leczącego lub lekarza dyżurnego o śmierci pacjenta przebywającego w przedsiębiorstwie podmiotu. Zgodnie z art. 23 u.dz.l. sprawy dotyczące sposobu i warunków udzielania świadczeń zdrowotnych przez podmiot wykonujący działalność leczniczą, nieuregulowane w ustawie lub statucie, określa regulamin organizacyjny ustalony przez kierownika. Osobą wskazaną w regulaminie organizacyjnym może być kierownik podmiotu leczniczego lub członek personelu medycznego. Osoba wskazana w regulaminie organizacyjnym szpitala, niezwłocznie po stwierdzeniu zgonu pacjenta zawiadamia odpowiednią osobę lub instytucję o śmierci pacjenta.

Odpowiedzialność w zakresie dokumentacji medycznej

Naruszenie praw pacjenta w zakresie dokumentacji medycznej (poza prawem dostępu do niej) stanowi przesłankę bezpośrednią odpowiedzialności cywilnej w świetle art. 4 u.p.p.
W przypadku bowiem zawinionego naruszenia praw pacjenta sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. Art. 448 Kodeksu cywilnego stanowi podstawę do występowania w postępowaniu cywilnym z roszczeniem z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Na jego podstawie sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Ponadto naruszenie przez lekarza obowiązku prowadzenia oraz udostępniania dokumentacji medycznej stanowi przesłankę do pociągnięcia do odpowiedzialności zawodowej przez organami samorządu lekarskiego. Dokumentacja medyczna jest szczególnym zbiorem danych osobowych, a zgodnie z art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do dwóch lat podlega ten, kto administrując zbiorem danych lub będąc obowiązany do ochrony danych osobowych, udostępnia je lub umożliwia dostęp do nich osobom nieupoważnionym.

Ograniczenie praw pacjenta

Generalną zasadą jest, że prawa pacjenta nie mogą być ograniczane, jednakże kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z praw pacjenta w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów. Ponadto kierownik podmiotu leczniczego lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z prawa pacjenta do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami, także ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu. Ograniczenie praw pacjenta przez kierownika podmiotu leczniczego może wynikać tylko z konkretnego stanu faktycznego i powinno mieć charakter wyjątkowy. Jest to jedyna przewidziana w ustawie o prawach pacjenta (art. 5 u.p.p.) możliwość ograniczenia praw pacjenta.

Sankcje za nieprzestrzeganie praw pacjenta

Kierownik podmiotu leczniczego ponosi generalną odpowiedzialność za przestrzeganie praw pacjenta w podległej mu placówce. Należy przyjąć, że kierownik podmiotu leczniczego powinien czuwać nad przestrzeganiem praw pacjenta m.in. poprzez szkolenia dla personelu w przedmiotowym zakresie, a także realizując zadania nałożone na niego bezpośrednio przez ustawę. Nieprawidłowe postępowanie kierownika w analizowanym zakresie skutkuje ogólnie możliwością ponoszenia przez niego odpowiedzialności cywilnej, a wyjątkowo też karnej bądź w konkretnych przypadkach uregulowanych ustawowo sankcjami bezpośrednio przewidzianymi w przedmiotowych przepisach. Skutkiem naruszeń w sferze praw pacjenta może być także rozwiązanie stosunku pracy lub umowy cywilnej z kierownikiem. Ponadto zaniedbania w sferze praw pacjenta mogą mieć wpływ na kontraktowanie świadczeń zdrowotnych w Narodowym Funduszu Zdrowia.

 

Anna Słowińska

Prawnik, specjalista prawa ochrony zdrowia i ochrony praw człowieka, prezes Fundacji Lepsze Prawa Człowieka.

Bibliografia